Een verlegen kleuter staat bedremmeld bij de ingang: de schouders gebogen, het hoofd half afgewend, de onderlip naar binnen gezogen. Een en al kwetsbaarheid. Het liefst zou je hem bij de hand nemen en beschermen tegen de 'grote boze buitenwereld'. Helaas helpt dat op lange termijn niet. Kinderen moeten zichzelf leren redden op psychosociaal vlak: leren omgaan met hun gevoelens, nieuwe omstandigheden en groepsprocessen, maar ook met allerlei moeilijke situaties. Kinderen moeten al vroeg weerbaar worden. Je kunt ze daarbij als groepsleid(st)er een handje helpen.

Zelfverzekerd
Weerbaarheid houdt in dat kinderen zelfvertrouwen hebben, zichzelf de moeite waard vinden en voor zichzelf opkomen. Zij durven bijvoorbeeld 'nee' te zeggen als zij iets echt niet willen. Daarnaast kennen zij hun eigen grenzen en die van anderen en kunnen daarmee omgaan. Als zij weten dat het niet vanzelfsprekend is dat een volwassene hen tegen hun zin op schoot trekt, kunnen zij zich verzetten. Of, als het een terugkerend probleem is, iemand om hulp vragen. Ook durven weerbare kinderen hun mening te uiten onder leeftijdgenootjes. Assertieve kinderen kunnen op zichzelf vertrouwen en hun reactie afstemmen op de omgeving. Een weerbaar kind straalt uit dat het 'er mag zijn'. Het heeft een zelfverzekerde rechte, open houding, maakt goed oogcontact en gebruikt resoluut zijn stem. Weerbaarheid heeft iets dubbels. Aan de ene kant eist het leven haast van kinderen dat zij weerbaar zijn. Tegelijkertijd verwachten we óók dat kinderen volwassenen gehoorzamen en dat doen ze ook het grootste deel van de tijd. Een kind moet dus leren dat het mág protesteren en voor zichzelf opkomen als er grenzen worden overschreden. Een opvoedingsstijl waarin de opvoeders een kind met respect benaderen, biedt hiertoe mogelijkheden. Daarin is ruimte voor de eigen mening van het kind, voor onderhandeling en voor duidelijke (wederzijdse) grenzen. Een ander probleem bij weerbaarheid is dat kinderen altijd afhankelijk zijn van volwassenen. Daders van bijvoorbeeld seksueel misbruik maken daar vaak op subtiele wijze gebruik van. Daders zijn bovendien alert op kwetsbare slachtoffers. Kinderen die moeite hebben voor zichzelf op te komen, die zich niet durven laten zien of horen, zijn dan ook extra kwetsbaar. Juist deze kinderen hebben een extra zetje nodig. Want uit onderzoek blijkt dat een verhoogde weerbaarheid een remmend effect heeft bij daders. In de helft van de gevallen stopt het geweld, terwijl het bij bijna eenderde vermindert. Daarnaast zijn weerbare kinderen beter in staat vroeg hulp te zoeken.

Hoe kunnen we kinderen weerbaar maken? Wat kan een kind doen als zijn tekening wordt beklad? Hoe leer je kinderen om te reageren als iemand tegen hun zin aan hen zit? Weerbaarheid is per definitie een sociaal gebeuren. Kinderen leren dan ook weerbaar te worden door in een sociale omgeving te zijn. Ze maken daardoor allerlei situaties mee die een beroep doen op hun inzicht en persoonlijkheid. Vooral met leeftijdgenootjes leren kinderen een mening te hebben, contact te maken, initiatief te nemen en met conflicten om te gaan. Kinderen oefenen bijvoorbeeld in rollenspel met allerlei sociale posities en situaties. Ze observeren en imiteren daarvoor andere kinderen én volwassenen. Kinderen leren zo hun gedrag af te stemmen op soortgelijke gebeurtenissen in hun dagelijkse omgeving.

Intuïtie als houvast
Een eerste raadgever bij allerlei gebeurtenissen die kinderen meemaken is hun eigen gevoel. Kinderen hebben vaak een uitstekende intuïtie en voelen dingen heel goed aan. Ze weten haarfijn of je hen serieus neemt en écht geïnteresseerd bent, of eigenlijk ergens anders met je gedachten zit. Die intuïtie is iets moois en belangrijks. Een kind voelt iets aan, terwijl het soms misschien nog niet eens onder woorden kan brengen wát het voelt. Het merkt bijvoorbeeld dat er spanning is tussen bepaalde mensen. Of dat jij je ergens verdrietig over voelt, terwijl je vrolijk probeert te doen. Als het daarnaar vraagt, wees dan zo eerlijk mogelijk. Daarmee geef je erkenning aan en waardering voor de intuïtie van een kind. Als volwassene kun je een kind stimuleren na te denken over gebeurtenissen door erover te praten: 'Goh, zag jij ook dat die meneer heel boos is? Wat zou jij doen in zo'n situatie?' Geef daarnaast gevoelens van het kind weer zodat het ook zelf ervaart wat het voelt en wat het daarmee kan. Je steunt het kind door bijvoorbeeld te zeggen wat je ziet: 'Ik zie dat jij twijfelt of je wel op het klimrek durft.' Zo bevestig je het gevoel van het kind, en geef je bovendien aan dat het zich zo mág voelen. Je kunt het kind helpen een oplossing te bedenken. Zo leert een kind op de eigen gevoelens te vertrouwen en ermee omgaan. Daarnaast help je kinderen weerbaar te worden door in een kringgesprek allerlei situaties te bespreken. Laat ze antwoorden bedenken op vragen als: wat zou je doen als iemand je etui afpakt, op je mooiste tekening krast, een hand op je been legt terwijl je dat niet wilt, of als je de weg kwijt bent? Als leid(st)er stimuleer je bovendien hun mondigheid en weerbaarheid door veel complimenten te geven. Geef daarnaast ruimte voor de eigen mening en ideeën van de kinderen. Zo leren ze dat ze gewaardeerd worden voor wie zij zijn. Ook daarmee ontwikkelen ze zelfvertrouwen en leren kinderen zichzelf en anderen te respecteren. Zo krijgen zij inzicht in hun eigen rol in sociale situaties. Zo worden zij weerbaar en hebben een antwoord op ongewenst gedrag. Kinderen worden weerbaar als zij onder andere goed in staat zijn grenzen te trekken. Daarvoor moeten ze eerst leren welke sociale normen er zijn. Je kunt de kennis hierover uitbreiden, zodat een kind wéét wanneer grenzen worden overschreden. Veel algemene grenzen liggen vast in sociale omgangsregels. We willen bijvoorbeeld niet dat de kinderen op de groep elkaar pijn doen, uitlachen, manipuleren of slaan. Je leert kinderen met elkaar praten als er conflicten zijn, in plaats van erop los te slaan. Je kunt ze stimuleren zoveel mogelijk zélf problemen op te lossen. Daarnaast moeten kinderen weten dat hun lichaam van hen is, dat ze 'nee' mogen zeggen als er iets gebeurt wat zij niet willen. Je geeft de kinderen daarmee een kader van wat in de omgang met elkaar acceptabel is en wat niet. Geef aan dat een kind hulp mag zoeken en beloon dit gedrag.

Grens
Hoe meer positieve ervaringen kinderen kunnen opdoen met hun eigen weerbaarheid, hoe meer die kan groeien. Misschien kan dat niet altijd in het kader van een bepaald project. De dagelijkse praktijk van de buitenschoolse kinderopvang en de sfeer op de opvang is echter ook van grote invloed. Het is daarom goed aandacht te besteden aan het vergroten van de weerbaarheid bij kinderen door hen hierin te stimuleren. Zo leren kinderen steeds meer bij naarmate ze met verschillende sociale situaties te maken krijgen. Door ervaring op te doen met hun weerbaar gedrag krijgen ze iedere keer meer vertrouwen en inzicht in hun eigen mogelijkheden. Overigens blijven er altijd nieuwe moeilijke situaties voor ieder kind bestaan. Ook een kind dat in het dagelijks leven mondig en weerbaar is, reageert misschien heel anders in een één op één situatie waarin misbruik een rol speelt. Daarbij spelen immers allerlei ingewikkelde gevoelens van loyaliteit, schuld en schaamte een grote rol. Toch zijn weerbare kinderen beter af. Zij kennen hun grens en weten wanneer die overschreden wordt en zijn beter in staat vroegtijdig hulp te zoeken. Zij weten wat ze terug kunnen zeggen en hoe ze hun woorden met hun houding kracht bij kunnen zetten.

Literatuur
H. Janssen en A. Boreel (red.) (2002). Geen watjes, geen katjes. Sociale vaardigheden voor kinderen. Meppel: Boom.
P. Adriaanse (1997). Mijn kind is bang (en ik ook). Opvoeden tot weerbaarheid. Tielt: Lannoo.
K. van Helvoort en Y. Clarijs (1999). Handboek Marietje Kesselsproject, weerbaarheidsvergroting bij kinderen van 10 tot 13 jaar. Amsterdam: SWP.